PRZYCZYNY NIEDOBORU ŻELAZA

Zanim zaczniesz suplementować żelazo warto się zastanowić co odpowiada w pierwszej kolejności za to, że masz jego niedobór.

Znalezienie tej przyczyny i jej wyeliminowanie (o ile to możliwe) jest kluczowe, żeby odbudować jego niedobory suplementacyjnie, a następnie zapobiegać ponownym niedoborom optymalnie się odżywiając.

Przyczyny niedoboru żelaza można podzielić na:

1. Nieodpowiednią podaż z dietą produktów bogatych w żelazo hemowe, dieta obfitująca w fityniany, szczawiany, wapń czy fosforany utrudniające wchłanianie żelaza, źle skomponowana dieta wegańska i wegetariańska;

2. Zwiększone potrzeby organizmu w połączeniu z nieodpowiednią podażą w diecie (okres ciąży, karmienia piersią, dorastające dzieci, sportowcy);

3. Zmniejszone wchłanianie

Obecność wystarczającej ilości kwasu żołądkowego jest niezbędna do prawidłowego wchłaniania żelaza, w związku z tym osoby po operacji bariatrycznej czy gastrektomii są podatni na niedobory żelaza z powodu zmniejszonej powierzchni chłonnej oraz zmniejszonego wydzielania kwasu żołądkowego.

Zaburza wchłanianie żelaza długotrwałe stosowanie IPP, obecność helicobacter pylori, zakażenia pasożytnicze, autoimmunologiczne zapalenie żołądka.

Zaburza wchłanianie żelaza również nadużywanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych.

Żywieniowe czynniki które zaburzają wchłanianie żelaza to są m.in: spożywanie kawy, herbaty, wapnia (w suplementach lub produktach mlecznych), kakao, produktów bogatych w szczawiany czy kwas fitynowy w okolicach posiłków bogatych w żelazo albo suplementacji żelazem.

4. Przewlekłe stany zapalne – czyli wszystko co podnosi poziom hepcydyny i tym samym zmniejsza wchłanianie żelaza. O hepcydynie więcej w dalszej części artykułu.

5. Utrata krwi (krwotoki wewnętrzne, zbyt obfite i długie miesiączki u kobiet, zbyt częste oddawanie krwi u dawców krwi, wypadki, urazy itd.)

6. Czynniki genetyczne.
    

   SŁÓW PARĘ O HEPCYDYNIE

W związku z tym, iż zarówno niedobór żelaza, jak i jego nadmiar jest szkodliwy, nasz organizm posiada precyzyjne mechanizmy regulacji gospodarki żelazowej.

Hepcydyna jest wątrobowym hormonem peptydowym, który kontroluje homeostazę żelaza w organizmie, gdyż jest podstawowym regulatorem jelitowej absorbcji żelaza.

Stężenie hepcydyny jest zmienne i zależy przede wszystkim od stanu ustrojowej gospodarki żelazem i od poziomu ferrytyny, ale wpływ na jej poziom również mają inne czynniki niezależne od ustrojowych zapasów żelaza - jak niedotlenienie czy obecność stanu zapalnego.

W odpowiedzi na powiększające się zapasy żelaza, wątroba produkuje hepcydynę, która hamuje jego jelitową absorpcję i zapobiega dalszemu nadmiernemu gromadzeniu. W przebiegu niedokrwistości z niedoboru żelaza, hepcydyna jest niewykrywalna lub jej stężenie jest bardzo niskie, żeby umożliwić optymalne wchłanianie żelaza.

Podsumowując - wzrost hepcydyny hamuje wchłanianie żelaza, spadek hepcydyny zwiększa wchłanianie żelaza.

Warto wiedzieć co jeszcze wpływa na regulację produkcji hepcydyny, gdyż wiedza ta odpowiada na pytanie, dlaczego niektórym osobom tak ciężko wyrównać niedobory żelaza, mimo prawidłowych nawyków żywieniowych czy suplementacji preparatami z żelazem.

1. Wysokie stężenie hepcydyny obserwuje się w stanach klinicznych przebiegających z reakcją zapalną, takich jak np.: anemia chorób przewlekłych (anemia of chronic disease, ACD), reumatoidalne zapalenie stawów, nieswoiste zapalenie jelit (inflammatory bowel diseases), nowotwór okrężnicy, urazy, przewlekłe choroby nerek, sepsa.

Interleukina 6 (IL-6), główna cytokina prozapalna, odpowiedzialna jest za wzrost syntezy hepcydyny. Wszystkie stany, które powodują zwiększone stężenie IL-6 mogą zaburzać jelitowe wchłanianie żelaza, zwiększając poziomy hepcydyny, dotyczy też to między innymi zakażeń pasożytniczych oraz innych stanów dodatkowo nasilających produkcję IL-6 jak m.in: nadwaga, przewlekły stres, zbyt mało snu (ilość czy jakość), przejadanie się, palenie, nadmiar alkoholu, zbyt dużo treningów (więcej niż 2 godziny intensywnych ćwiczeń dziennie), ale też brak aktywności rekreacyjnej i siedzący styl życia.
 

2. Kwestia genetyczna.

Gen TMPRSS6 koduje matryptazę-2. Matryptaza-2 to enzym, który zwiększa wchłanialność żelaza, poprzez regulację produkcji hepcydyny.

Pewnie zmiany w tym genie powodują nadmierną stymulację syntezy hepcydyny — stan ten nazywa się żelazoodporną niedokrwistością z niedoboru żelaza (IRIDA, iron-refractory iron deficiency anemia)
 

OPTYMALNE ŻYWIENIE W PROFILAKTYCE NIEDOBORÓW ŻELAZA

W normalnych warunkach, jeżeli nie eliminujemy całkowicie z diety mięsa, ryb, jemy dosyć różnorodnie i nie mamy żadnych innych w/w przyczyn mogących zaburzać wchłanianie żelaza nie trzeba jakoś szczególnie mocno się bawić w odpowiednią kompozycję posiłków.

Natomiast jeżeli mamy tendencje do tego, że ciągle nawraca anemia z niedoboru żelaza albo cały czas jest utajony niedobór żelaza (niska ferrytyna), przypominam, że warto poszukać dlaczego tak się dzieje i zaadresować główną przyczynę, następnie wyrównać niedobory suplementacją preparatu z żelazem, a następnie przyjrzeć się mocniej aspektom żywieniowym, aby po interwencji utrzymać właściwe zapasy żelaza w organizmie.

Zależny od pH proces wchłaniania żelaza w dwunastnicy jest hamowany lub wzmacniany przez niektóre składniki pokarmowe.

Istnieją dwa główne rodzaje żelaza, które dostarczamy z dietą - jest to tzw. żelazo niehemowe oraz hemowe. Żelazo hemowe pochodzące z hemoglobiny i mioglobiny pochodzenia zwierzęcego (mięso czerwone, podroby, drób, ryby) jest najłatwiej przyswajalną formą żelaza. Niehemowe natomiast jest roślinnym źródłem żelaza (znajduje się m.in. w zbożach, roślinach strączkowych, orzechach, nasionach i niektórych warzywach).

Hemowe źródło żelaza obecne w posiłkach organizm jest w stanie przyswoić w ok. 15-35%. Stosunkowo niewiele czynników dietetycznych wpływa negatywnie na wchłanianie żelaza hemowego.

Większość żelaza w diecie pochodzi z żelaza niehemowego. Paradoks polega na tym, że to roślinne źródła w porównaniu do zwierzęcych źródeł mają najczęściej tego żelaza więcej w przeliczeniu na 100 g, ale jednocześnie te roślinne źródła które są bogate w żelazo niehemowe zawierają składniki ograniczające jego wchłanianie. Tylko 2–20% żelaza niehemowego jest wchłaniane przez organizm w zależności od obecności różnych czynników czy to hamujących czy to zwiększających jego przyswajalnie. Na stopień wchłaniania żelaza niehemowego w porównaniu do żelaza hemowego wpływa wiele czynników.

Wchłanianie żelaza niehemowego jest hamowane przez:

• kwas fitynowy (znajdujący się w pieczywie pełnoziarnistym, zbożach, roślinach strączkowych, orzechach i nasionach);

• kwas szczawiowy (znajduje się m.in. w szpinaku, rabarbarze, kakao i czekoladzie, szczawiu, orzechach, kawie oraz herbacie);

• polifenole (znajdujące się w herbacie, kawie, owocach, warzywach, niektórych zbożach i roślinach strączkowych);

• niektóre białka (np. białko sojowe, białka jaj, kazeina, serwatka);

• wapń zaburza wchłanianie żelaza zarówno hemowego, jak i niehemowego.

Wpływ inhibitorów na wchłanianie żelaza jest najsilniejszy, gdy są spożywane z posiłkami zawierającymi źródła żelaza.

Parę podstawowych zasad jak zadbać o lepsze wchłanianie żelaza:

1. Nasiona, kasze, strączki warto moczyć, gotować, kiełkować, fermentować, aby pozbyć się fitynianów wiążących żelazo.

2. W warzywach takich jak np. szpinak po ugotowaniu ilość kwasu szczawiowego może zmniejszyć się aż o ok. 50%, co może zwiększyć biodostępność żelaza.

3. Jeżeli zależy nam na dobrym wchłanianiu żelaza z danego konkretnego posiłku - nie dodawać do niego przetworów mlecznych, napojów wzbogaconych wapniem czy szczególnie suplementacji wapniem.

4. Nie pić razem z posiłkiem kawy czy herbaty, które mogą zmniejszać przyswajanie żelaza nawet o 90%.

5. Dodawać do posiłków źródła witaminy C, która jak wykazują badania naukowe może zniwelować działanie wszystkich inhibitorów wchłaniania żelaza z diety, gdy zostanie włączona do diety o wysokiej dostępności żelaza niehemowego. Warzywa bogate w witaminę C to m.in: natka pietruszki, papryka, brukselka, kalarepa, brokuły, kalafior, a owoce to m.in.: porzeczka czarna i czerwona, kiwi, truskawki, poziomki, pomarańcze.

6. Dodawać do posiłków źródła beta-karotenu jak m.in.: marchew, morele, jarmuż, szpinak, śliwki, natka pietruszki, dynia, melon, brzoskwinie.

WYRÓWNYWANIE NIEDOBORU ŻELAZA

Niedoboru żelaza nie adresuje się dietą, odpowiednia dieta ma swoją ważną rolę w profilaktyce nawrotu niedoborów.

Suplementacja preparatu z żelazem powinna być kontynuowana do momentu, gdy poziom ferrytyny będzie optymalny chociażby 70 i/lub wyżej.

Do suplementacji doustnej żelazem warto dodać dodatkowo:

1. Laktoferynę, która zmniejsza działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego na skutek stosowania żelaza. Dodanie laktoferyny do żelaza pomaga odbudować zapasy żelaza (ferrytyny) w większym stopniu niż stosowanie samego żelaza;

2. Witaminę C, która zwiększa biodostępność żelaza w sposób zależny od dawki. Wykazano, że przyjmowanie 100 mg witaminy C z posiłkiem może zwiększyć wchłanianie żelaza nawet o 67%;

3. W razie niedoborów witamin z grupy B także B Kompleks;

4. Probiotykoterapię stosując np. Lactobacillus plantarum, Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium longum, które również poprawiają wchłanianie żelaza.

5. Prebiotyki, w tym galaktooligosacharydy (GOS) i fruktooligosacharydy (FOS), które zwiększają biodostępność żelaza i zmniejszają jego destrukcyjny wpływ na mikrobiotę jelitową.

Bibliografia:

1. Elif Piskin, Danila Cianciosi, Sukru Gulec et.al:Iron Absorption: Factors, Limitations, and Improvement Methods.ACS Omega 2022, 7, 24, 20441–20456;

2. Hanna K. von Siebenthal, Diego Moretti, Michael B Zimmermann, et.al:Effect of dietary factors and time of day on iron absorption from oral iron supplements in iron deficient women.Am J Hematol.2023;1–8;

3. Jordie A J Fischer, Arlin M Cherian, et.al:The effects of oral ferrous bisglycinate supplementation on hemoglobin and ferritin concentrations in adults and children: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials.Nutrition Reviews, Volume 81, Issue 8, August 2023, Pages 904–920;

4. Mahmoud A. El-Hawy, Sohyla A. Abd Al-Salam, Wael A. Bahbah:Comparing oral iron bisglycinate chelate, lactoferrin, lactoferrin with iron and iron polymaltose complex in the treatment of children with iron deficiency anemia.Clinical Nutrition ESPEN, Volume 46, December 2021, Pages 367-371;

5. Ellen M. Smith, Jessica A. Alvarez, et.al: High-dose vitamin D3 reduces circulating hepcidin concentrations: A pilot, randomized, double-blind, placebo-controlled trial in healthy adults. Clin Nutr. 2017 Aug; 36(4): 980–985;

6. Lesław Filipczyk, Przemysław Król, Antoni Wystrychowski: Hepcydyna — hormon wątrobowy kontrolujący homeostazę żelaza. Forum Nefrologiczne 2010, tom 3, nr 4, 233–242;

7. Gerald M.Rosen, et.al: Use of a Probiotic to Enhance Iron Absorption in a Randomized Trial of Pediatric Patients Presenting with Iron Deficiency. The Journal of Pediatrics, Volume 207, April 2019, Pages 192-197.e1;

8. Michael Hoppe, Gunilla Önning, Anna Berggren, et.al:Probiotic strain Lactobacillus plantarum 299v increases iron absorption from an iron-supplemented fruit drink: a double-isotope cross-over single-blind study in women of reproductive age.Br J Nutr. 2015 Oct 28;114(8):1195-202;

9. Ulrika Axling, Gunilla Önning, Maile A Combs, et.al:The Effect of Lactobacillus plantarum 299v on Iron Status and Physical Performance in Female Iron-Deficient Athletes: A Randomized Controlled Trial.Nutrients. 2020 Apr 30;12(5):1279;

10. Zuzanna Zakrzewska, Aleksandra Zawartka, Magdalena Schab, et.al:Prebiotics, Probiotics, and Postbiotics in the Prevention and Treatment of Anemia.Microorganisms. 2022 Jun 30;10(7):1330.